Spekülatif dizaynın tanımını tekrar hatırlayalım: Spekülatif dizayn, orta-uzun vadeli gelecekte ürün, servis ve yapıları speküle ederek alternatif gelecekler hakkında farkındalık yaratır. Bu alternatifler arasından arzulanan geleceğe dair tasarımlar oluşturur. Ardından bunu adım adım günümüze taşıyarak geleceği bugünden şekillendirmeyi amaçlar.Birçok yeni kavramı içeren bu tanımı zihnimizde canlandırabilmek için önce bunlarla tanışmak gerek. Bu yazıda ilk olarak orta-uzun vade, alternatif gelecekler ve stratejik tasarım gibi kavramları açıklığa kavuşturacağım. Ardından Türkçeye Gelecekler Konisi olarak çevirebileceğimiz “Future Cones” üzerinden gelecek projeksiyonlarını anlatacağım.Tablo 1: Gelecekler Konisi. KaynakOrta-Uzun Vadeİş dünyasında bugünün problemlerini çözmekte oldukça başarılı bir metot var: Tasarım odaklı düşünce. İnsan odaklı bu tasarım yaklaşımı, merkeze müşterilerle empati kurmayı alıyor. Durumu müşteriler gözünden anlayan şirketler böylece doğru içgörüler çıkarıyor. Bu temelden hareket ederek kullanıcı dostu ürün ve servisler geliştirmeyi hedefliyorlar. Empatik yaklaşımın insan odağı ve deneyime verdiği değer açısından spekülatif dizaynla yakınlaştığını düşünsek de aralarında önemli birkaç fark var. Tasarım odaklı düşünce, genellikle 1 ila 5 yıl olarak öngörebildiğimiz zaman dilimini ele alıyor. Bu hâliyle mevcut duruma ve genellikle kısa süreye odaklanan bir düşünce metodu. Bir uygulama tasarımı, hizmet alanı düzenlemesi, yeni bir sosyal girişim modeli için de oldukça uygun.Buna karşın spekülatif dizayn minimum 5 ila 10, hatta 20 yıl arasındaki süreçle ilgileniyor. Konunun bağlamına göre uzayabilen bu orta-uzun vade diyebileceğimiz zaman dilimi için senaryolar oluşturuyor. Hazırladığı prototiplerle gelecekteki yaşamı bugünden deneyimletiyor. Bu bağlamda gelişen yeni sorularla tartışma alanı açıyor. Elbette bu tartışmanın bir çıktısı da gelecek için bugünden atacağımız adımları ve ilerleme stratejisini belirlemek. Yakın dönem hedefli çalışmalarda tasarım odaklı düşünce modeli tercih edilirken, uzun erimli gelecek için spekülatif tasarım kullanılıyor. Spekülatif dizayn çalışmalarında da düşünce, Türkçeye “Gelecekler Düşüncesi” olarak çevrilen “Futures Thinking”le genişletilir.Örneğin, 2044’te nasıl bir iklime sahip olacağız? Bununla birlikte insan yaşamı, yaşam alanlarımız, iş dünyası, eğitim ve sağlık sistemleri neye evrilecek? Bu olasılıklar içinde bizim yaratmak istediğimiz gelecek ne? Adım adım bu geleceğe giderken önemli kilometre taşları neler? Ve biz bugün ilk adımı nasıl atabiliriz?Alternatif GeleceklerSayısız gelecek senaryosu hayal edebiliriz. Kimisi distopya kimisi ütopya olur. Hatta, bilim kurgu bile diyebiliriz. Fakat spekülatif dizaynın amacı biraz daha farklı. Tüm gelecek senaryolarını düşünmeye açık, tabii olasılıklar dahilinde belli bir spektrumu koruyarak.Yukarıdaki Gelecekler Konisi’ni duvara tutulan bir fener olarak düşünelim. Tablo 2: Gelecekler Konisi. KaynakYansıyan görüntünün en dış çeperinde imkânsız olan bir evren var. İmkânsız Gelecekler (Impossible Futures), bugünün bildiğimiz fizik kurallarının ve insan algısının dışında O nedenle daha silik. Beyin fırtınası yaparken bu alemde dolaşabiliriz. Ama spekülatif tasarımda imkânsız senaryolarla çalışmıyoruz. Fenerin merkezine doğru biraz daha ilerlerken Olası Gelecekler’e (Possible Futures) geliyoruz. Burada olabilecekler fizik kuralları dahilinde ve mümkün. Fakat anlamlı tahminler yapabilmek için çok daha fazla bilgiye ihtiyacımız var.Merkeze yaklaştıkça Makul Gelecekler’e (Plausible Futures) geçiş yapıyoruz. Burada olasılıkları mevcut bilgimizle öngörebiliyoruz.Çemberin en içinde, yani ışığın en parlak olduğu yerdeyse Yüksek İhtimalli Gelecekleri (Probable Futures) görüyoruz. Bunlar, bugünün koşullarından geleceğe baktığımızda net biçimde görebildiğimiz, büyük olasılıkla zaten yaşanacak gerçekler.Gelecek senaryolarını bu spektruma yerleştirmenin tabii ki bir anlamı var. Şu soruların cevaplarını vermemiz gerek: “Biz bu olasılıklar evreninde, gerçekten neyi yaşamak istiyoruz? Yaşamak istediğimiz dünya bu olasılıklar çemberinde nereye denk geliyor? Ya da yaşamak istemediklerimiz, en merkezde ve biz buna razı mıyız?” Değilsek, daha farklı bir dünya arzuluyorsak o zaman kendi Tercih Edilebilir Gelecekler’imizi (Preferable Futures) çerçevelemenin ve bunu oluşturmaya başlamanın zamanı.Spekülatif Tasarımda Ele Alınabilecek KonularSpekülatif tasarımın uzun vadeli geleceğin dünyasını araştırdığı ortada. Bunu elbette sistematik, adım adım ilerleyen, iteratif bir tasarım süreciyle yapıyor. Geleceği düşünmek için farklı teknikler, yardımcı araç ve metotlar var. Peki bunlarla neleri tasarlayabiliriz?Bu, biraz tasarımımızın amacına da bağlı. Gelecekle ilgili bir konuda önemli bir tartışma başlatmak, insanları provokatif biçimde düşünmeye teşvik etmek de salt sebep olabilir. Fakat amaç çoğunlukla insanları geleceğin dünyasında spesifik bir ana götürmek ve burada neler yaşandığını etkileriyle birlikte araştırmak.Spekülatif tasarımda, genellikle bugünün trendleri ve geleceğin megatrendleri olabileceği öngörülen konular ele alınıyor. Örneğin küresel iklim krizi, elektrikli araçların yaygınlaştığı ortamda yeni trafik düzenlemeleri ve şehir planı, yaşlanan nüfus ve yeni toplum yapısı, veri güvenliği, yapay zekânın etkisiyle çok daha hızlı değişen eğitim veya sağlık sistemleri gibi. Bunlar elbette oldukça geniş konular. Tasarımlarda bu konuların çok daha küçük ve deneyimlenebilir parçalarına odaklanılır. Birkaç örnekle somulaştırmak gerekirse:İsveç’te tamamen kişiselleştirilmiş bir deneyimle, olası hastalık ve korunma yöntemlerini keşfedeceğiniz bir koruyucu sağlık merkezini ziyaret edebilirsiniz. Oceanix projesi gibi bir proje geliştirerek buzulların erimesiyle suların oldukça yükseldiği bir durumda, okyanuslarda kurulan ölçeklenebilir ve çevre dostu şehirlerin planlarıyla ilgilenebilirsiniz. Enerji ve gıda üretimi, atık yönetimi ve sosyal düzen hakkında bir modeli inceleyebilirsiniz. Grow Your Own Cloud projesinde olduğu gibi verileri büyük fiziksel veri merkezleri yerine bitki DNA’larında, hatta belki ormanlarda depolayabildiğimiz bir gelecek hayal edebilirsiniz. Hacmi devamlı artan verilerin depolanmasıyla ormansızlaşma sorununu birlikte çözmeye çalışabilirsiniz. Spekülatif dizayn, tercih edilebilir gelecekleri tasarlamak için oldukça faydalı bir disiplin. Geleceğe yön veren büyük şirket, üniversite, devlet kurumları veya sosyal girişimler gibi kritik ürün ve hizmet sağlayıcıları için uzun vadeli planların ve stratejilerin kurulmasına yardımcı bir yaklaşım. Daha da önemlisi bunu, keyifli ve sistematik bir yolla, multidisipliner bir çalışma kültürüyle, yaratıcı ve etki odaklı bir tasarım yaklaşımıyla yapıyor. Kendinizi ister iş hayatınızdaki rollerinizle ister doğasever, sanatçı, gönüllü gibi sıfatlarla isterseniz de sadece insan olarak tanımlayın. Her durumda, gelecek hakkında düşünme ve tercih edilen gelecekleri yaratma pratiklerini edinmek önemli görünüyor. Köşe yazarları tarafından burada paylaşılan görüşler, incturkiye.com’a değil, yazara aittir.